Sevgili Lana Bastašić, Kamel Daoud, Drago Jančar, Oksana Zabuzhko,
Daha önce hiç tanışmadığım dört kişiye Avrupa hakkında bir mektup yazmak ne kadar gerçeküstü ve heyecan verici. Avrupa kadar çok yanlış anlaşılmaya neden olan çok az konu var. Yani bu biraz ilk kez bir eş değiştirenler kulübüne girmek gibi hissettiriyor. Avrupa birçok metafora konu oldu, peki bu neden olmasın? Eş değiştirenler kulübü.
Her halükarda, Avrupa zaten kalbimize yakın – ya da en azından yeterince yakın – olmalı, çünkü hepimiz bir anlaşmaya katılmayı kabul ettik. Avrupa ve Demokrasinin Geleceği hakkında forum. Sağduyulu bir şekilde iç çekip kendinize şunu sormak için alaycı olmanıza gerek yok: Yine mi? Groundhog Günü mü? Yaş ve geçmiş olarak farklılık göstersek de, hepinizin katılımcıların az çok bu konu hakkında konuşmak zorunda kaldığı yeterince panele katıldığınızı varsayıyorum.
Liberal demokrasinin kırılganlığı bellidir. Liberal demokrasinin, örneğin 1990’da olduğundan biraz daha kırılgan olması mümkündür, ancak her zaman kırılgan olmuştur. Liberal demokrasinin ne kadar tehlikede ve kırılgan olduğu sorusuna gelince, bu da her zaman bir zaman ve yer meselesidir. Bunu gönülsüz bir evrenselci olarak söylüyorum. Ne de olsa doksanların başları aynı zamanda Yugoslavya’da savaş, en azından eski Yugoslavya dışında, kolektif bilinçaltından büyük ölçüde kaybolmuş olan. 1993’te Saraybosna’da demokrasinin kırılganlığı Paris, Londra veya Milano’dakinden farklı hissettirmiş olmalı.
Susan Sontag, Saraybosna’da
Hepinizin bildiği gibi 1993 yılında Susan Sontag, o dönemde kuşatma altında olan Saraybosna’ya filmin yönetmenliğini yapmak üzere gitmiştir. Godot’yu Beklerken. Daha önce Saraybosna’ya gittiğini ve oradaki insanların kendisine “Biz Avrupa’nın bir parçasıyız. Biz eski Yugoslavya’da Avrupa değerlerini savunan insanlarız: laiklik, dini hoşgörü ve çok-etnisite. Avrupa’nın geri kalanı bunun başımıza gelmesine nasıl izin verebilir?”
Sontag, “Avrupa bir medeniyet yeri olduğu kadar bir barbarlık yeridir ve her zaman öyle olmuştur” yanıtını vermişti. Ne yazık ki “duymak istemediler. Şimdi, birkaç ay sonra, kimse böyle bir açıklamaya itiraz etmez.”
Alman filozof Theodor Adorno, barbarlığın medeniyet ilkesi içinde yazılı olduğunu belirtmiştir. Adorno’nun tam olarak ne demek istediğini tartışabiliriz, ancak aynı zamanda tüm uygarlıkların kendilerini henüz uygarlaşmamış olanlardan ayırt etmek için kapıların dışında veya topluluk içinde barbarlara ihtiyaç duyacağı sonucuna varabiliriz.
Ben hiç de sadık bir muhafazakar değilim ama biz insanların düşman olmadan yaşayabileceğimizden, gerçek düşmanlar veya algılanan düşmanlarla ilgili fanteziler olmadan kolektif bir kimlik oluşturmanın mümkün olduğundan şüpheliyim.
Sontag’ın Saraybosna gezisinden otuz yıl sonra hala laiklik, dini hoşgörü ve çok etnikliliğin Avrupa değerleri olduğunu iddia edip edemeyeceğimizi de merak ediyorum. Değilse, çok uzun süre yas tutmamamızı öneririm. Gerçekler beklentilerimizi karşılamadı, Avrupa bizi hayal kırıklığına uğratmış olabilir. Ama devam edelim.
Sontag’ın Saraybosna gezisinden otuz yıl sonra hala laiklik, dini hoşgörü ve çok etnikliliğin Avrupa değerleri olduğunu iddia edip edemeyeceğimizi de merak ediyorum.
Şimdiki zamanla ilgili hayal kırıklığı, neredeyse her zaman efsanevi bir geçmişin yüceltilmesi kadar yaygındır. Madalyonun diğer yüzü, geçmişi – tercihen kişinin kendi geçmişini – kovuşturulması gereken bir dizi suç ve kabahat olarak görme eğilimidir. Ben çok yanayım – kim değil? – olabildiğince titiz ve tarafsız tarihsel analiz. Elbette tarafsız bir tarihsel analiz mümkün değil ama yine de.
Tarihi bir kovuşturma alıştırması olarak görme eğilimi, anlayış ve analizin düşmanıdır. Şimdiki durumu düzeltmek için geçmişin kovuşturulmasından kaçınamayacağımız zamanlar vardır. Ancak, kurbanlar ve failler olduğunu inkar etmeden, ahlakın ve insanların yaptığı seçimlerin her zaman net olmadığı gri bir eylem bölgesinin var olduğu açıktır.
Avrupa’daki eşekler
Aşırı savaş veya zulüm koşullarında nasıl davranacağımdan emin değilim. Ortalama bir günahkar olduğum sonucuna vardığımdan beri -hiç dindar değilim ama “ortalama günahkar” ifadesi gri bölgeyi çok güzel özetliyor- bu koşullarda kendimden beklentilerim çok yüksek değil.
Ne zaman akşam yemeği yesek bir arkadaşım bana bir günahkarın geleceğe, bir azizin de geçmişe ihtiyacı olduğunu söyler. Umarım hepimizin bir geleceğe ihtiyacı olduğu konusunda hemfikirizdir. Soru şu ki, nasıl bir geleceğe ihtiyacımız var? Ve kimin için? Düşüncelerimize ve planlarımıza başka hayvanları da dahil etmeli miyiz? Avrupa’daki eşekler de Avrupalı mı?
Alman şair ve oyun yazarı Friedrich Schiller şunları yazdı: Almanya? Ama nerede?? ülkeyi bulamıyorum; / Öğrenmenin başladığı yer, siyaseti durdurun. (“Almanya? Ama nerede? Ülkeyi nerede bulacağımı bilmiyorum; / Öğrenilen nerede başlar, siyaset biter”.) Bundan sonra isim vermeyi bırakacağıma söz veriyorum. Ama herhangi bir isim vermeden konuşma sanatını uygulayabilir miyiz? Şu ya da bu nedenle, her zaman zayıf bir noktam olmuştur. Almanya. 1995’te Amsterdam’dan New York’a taşınmış olmama rağmen, Alman olmanın anlamı veya gerektirdiği her ne olursa olsun, hayatımın ilerleyen dönemlerinde Alman olmayı çok isterim. En azından bir Alman pasaportuna sahip olmak. Yoksa daha fazlası mı var?
Her Perşembe Avrupa gazeteciliğinin en iyilerini doğrudan gelen kutunuza alın
Her neyse, Schiller’in sorusu Avrupa için de geçerli. Almanya en azından şimdilik sınırlarını buldu, ancak Avrupa hala nerede bittiğini keşfetmekle meşgul. İngilizler Avrupalı olmak istedi dikkat çekmekve şimdi birçoğu bu durum hakkında biraz hayal kırıklığına uğradı. İngilizlerle yeterince alay edildi ve İngilizler kendileriyle alay etmede ustalar. Onur kimin hakkıysa onu onurlandırın.
Avrupa, Avrupa’nın tarihi midir? Ortak bir tarih var mı? Geleceğimizi şekillendirmek için ne kadar tarihe ihtiyacımız var? Başka bir ütopyaya ihtiyacımız var mı? Ya da bu kadar çok başarısız ütopyadan sonra daha üzgün ve daha akıllı hale geldiğimize göre, kusurlu olmakta biraz mutluluk mu bulmaya çalışmalıyız?
tarihin mahkumları
Tarihin tutsağı ya da sıklıkla tarih anlatımıyla bağlantılı mitlerin ve efsanelerin tutsağı olmanız tavsiye edilmez. Muhafazakarlık ve gelenekçilik, en çirkin ve en hoşgörüsüz büyümelerinin şekillenmeye başladığı zaman, tutsak olmalarına izin verdiği zamandır.
Kaçış olasılığı: bana göre bu, ölümlü olmanın, insan olmanın ne demek istediğinin özüdür, buna ne derseniz deyin. Kaçış mümkündür, bazen kaçınılmazdır; bazen kaçan alkışlanacak, bazen de kaçan sanatçı korkak olarak yaftalanacak ama bu benim için daha az önemli.
Liberal demokrasiyi savunmak istiyorsam, ki bunu yapacağıma inanıyorum (bunun için ölmek isteyip istemediğim tamamen başka bir soru), benim için bu, bu siyasi sisteme hiç hayranlık duymayan insanlarla yaşayabilmeyi gerektiriyor.
Avrupa da bir özlemdir, uzaklarda vaat edilmiş bir topraktır. Vaadedilmiş topraklara ayak bastığın an verdiğin sözü unutursun.
Nezaketin, liberal demokrasiyi savunmak isteyeceğiniz anlamına geldiğine inanmıyorum. Bu tam bir hayal gücü eksikliği olurdu ve özgürlük ruhuna aykırı olurdu. “Liberal demokrasi” kelimesini kullandığımızda aynı şeyden bahsettiğimizden bile emin değilim.
Yazar olduğumuz için – bizi bağlayan daha küçük ortak tavırlardan birini adlandırmak gerekirse – aynı görüşlere katılmamız gerektiğini, bizi bağlayan bir dizi inanca sahip olmamız gerektiğini varsaymak kibirli.
Beni öldürmek isteyen insanlarla yaşamak
Bana göre liberal demokrasi, nefret ettiğim şeylere tutkuyla bağlı insanlarla birlikte yaşayabilmemi, hatta onlarla akşam yemeği bile yiyebilmemi gerektiriyor. Biraz abartılı bir şekilde bu, beni öldürmek isteyen insanlarla birlikte yaşayabileceğim anlamına geliyor. Bunu yapmaktan kaçındıkları sürece, arzularıyla ilgili özel bir sorunum yok. Yasalara saygı duydukları sürece fantezilerini ve hobilerini yapma hakları vardır. Bu da benim için liberal demokrasinin bir diğer özelliği, yasa tarafından korunduğumu hissetmem, yasayı kendi ellerime almama ya da polislere, hakimlere ve savcılara rüşvet vermeme gerek olmaması.
Tehlikeli, tiksindirici ve muhtemelen ahlaksız olduğunu düşündüğüm siyasi idealleri olan insanlarla da bir arada yaşayabilirim. Hiçbir merkezi otorite bize neyi düşünüp neyi düşünmeyeceğimizi, kime hayran olup kime hayran olmayacağımızı, kime inanıp kime inanmayacağımızı söyleyemez. Bahsettiğim sistem budur.
New York’a taşınarak bir Avrupalı oldum. Avrupa’da yaşamıyorsanız muhtemelen Avrupalı olmak daha kolaydır.
Avrupa da bir özlemdir, uzaklarda vaat edilmiş bir topraktır. Vaadedilmiş topraklara ayak bastığın an vaadini unutursun.
Söylemeye gerek yok, çok fazla cazibe var. Karanlık orada. Bir filozof – sana söz verdim, artık adını anmak yok – özgürlüğün tekinsiz olduğunu söyledi.
Ancak ayartma, gizli polisi ve ordusu olan bir otoritenin vatandaşlarına bir dizi inancı dayatması ile aynı şey değildir. Ticarileşmenin boyunduruğu altında yaşıyor olabiliriz – ve evet, romanın ekonomik bir geleceği var mı, yoksa sanatçının yalnızca zengin bir patrona ihtiyacı olması için parayı denklemden sonsuza kadar çıkarmalı mıyız? – ama bu acımasız bir rejimle aynı şey değil. Sadece İran’ı düşünün.
Görevi başkalarını benim inançlarımda, dünya görüşümde, mücadelelerimde, adaletle ilgili fikirlerimde beni izlemeye ikna etmek olan bir misyoner olduğuma inanıyorsam, o zaman özgürlüğü ciddiye almamış olurum. Bir romancının bir dünya görüşü olabilir (muhtemelen vardır) ve bu dünya görüşünü okuyucuları onun gözünden dünyaya baştan çıkarmak için sıklıkla kullanır. Ancak bu, birini aktif olarak dönüştürme eylemiyle aynı şey değildir.
Saldırgan romancı
Bazı çağdaşlarımla, bazı en iyi arkadaşlarımla bu kadar çok tartışma yapmaktan duyduğum hoşnutsuzluk, diğer insanları dönüştürmeyi bırakamamaları. Doğru şeyi yapmak. Doğru olana inan. Doğru olanı söyle. Bir izcinin hayatını ya da entelektüel hayatını yaşamak için romancı olmadım.
Avrupa salt bir coğrafyadan daha fazlası mı? Coğrafyadan daha fazlasıysa, bu fazlalığı nasıl tanımlarız? Değerleri, kimseyi gücendirmemek için formüle edilmiş oldukları belli olacak kadar genelleştirmeden, üzerinde anlaşabilir miyiz?
Romancı her zaman insanları gücendirmek için orada olmuştur, ama sırf gücendirmek için değil.
Yazarın olabildiğince dürüst olmak için çok çalışmasını bekliyorum. Dürüstlük ve uyumluluk her zaman birlikte iyi gitmez.
Bir yandan memnun etmek isterim çünkü yarı zamanlı bir büyücü olarak da hatırlanmak isterim. Öte yandan mesleğimize ihanet etmek istemiyorum.
Bizi davet edenler, bize para ödeyenler, okuyucularımız söylememiz gereken şeyleri beğenmeyebilir. Daha da kötüsü gelirse, her zaman özür dileyebiliriz.
Sizi Amsterdam’da görmeyi dört gözle bekliyorum.
Kendine iyi bak, Arnon Grunberg