Xi Jinping’in Ocak 2020’de bir Çin cumhurbaşkanının yaklaşık 20 yıldır yaptığı ilk ziyaret olan Myanmar ziyareti, Çin-Myanmar Ekonomik Koridoru’nu (CMEC) sembolik olarak onayladı. Bu, Myanmar’ın varsayılan demokratik geçişinin ardından Çin-Myanmar ilişkilerini yeniden yapılandıran Çin’in Myanmar’daki yoğun faaliyet aşamasının doruk noktasına işaret ediyordu.
Planın meyveleri kısa sürdü. Xi’nin tarihi ziyaretinden birkaç ay sonra, Çin-Myanmar sınırı COVID-19 salgını nedeniyle kapatıldı ve 13 aydan kısa bir süre sonra, 1 Şubat 2021’de Myanmar ordusu bir darbe düzenledi.
Darbenin ardından Çin, sıkı bir şekilde ordunun yanında yer alarak ve CMEC kapsamındaki projelere yatırım yapmak için çevresel bir strateji benimseyerek yaklaşımını bir kez daha yeniden ayarladı.
CMEC’in Kökeni
Myanmar’ın Çin için temel stratejik önemi, Bengal Körfezi’ne ve daha geniş Hint Okyanusu’na erişimidir. Çin, petrol ve gazı boru hatları aracılığıyla Myanmar üzerinden Yunnan eyaletine aktararak, dar Malakka Boğazları’na olan yoğun bağlılığıyla ilgili endişelerini kısmen hafifletiyor. CMEC başarılı olursa Çin, orta gelir tuzağından kaçınma girişiminin bir parçası olarak üretimi kıyı bölgelerinden güneybatı eyaletlerine kaydırabilecek. Myanmar üzerinden mal nakliyesi, Güney Asya, Doğu Afrika, Batı Asya ve Avrupa’daki pazarlara daha kısa yollar sağlar ve Çin’in Myanmar ve ötesinden verimli bir şekilde hammadde ithal etmesine izin verirken Myanmar pazarını tüm Çin mal ve hizmetlerine açar.
CMEC, Çin’in Kuşak ve Yol Girişimi’nin orijinal ekonomik koridorlarından biri değildi, ancak 2013’te Başbakan Li Keqiang tarafından önerilen çok daha iddialı Bangladeş-Çin-Hindistan-Myanmar Ekonomik Koridoru’nun daha küçük bir parçasıydı. Çin ile artan gerilimin ortasında Hindistan’ın katılma arzusunun olmaması nedeniyle bunun pek olası olmadığı netleştiğinde, Çin dışişleri bakanı 2017’de CMEC’i bağımsız bir ekonomik koridor olarak önerdi.
2016 yılında göreve başladıktan sonra, Ulusal Demokrasi Birliği hükümeti, Myanmar uzun bir ekonomik durgunluk döneminden çıkarken müzakereleri temkinli ve ölçülü bir hızda yürüttü. Bu dönemde hükümet özellikle sürdürülemez borçtan kaçınmaya odaklandı. 2017 ve 2019’da Pekin’de düzenlenen Kuşak ve Yol Forumlarına katılan Aung San Suu Kyi, Nisan 2019’da Çin’in 30 projelik teklifinden dokuz “erken hasat” projesini kabul etti.
Dokuz CMEC projesi, uygulandığı takdirde, Myanmar ekonomisini dönüştürme sözü verdi. Bu projeler, Myanmar haritasında ters bir Y şekli oluşturacaktı. En üst şube, Myanmar’ın Çin ile birincil sınır kapısı olan Muse’da başladı. Bu, güneye Mandalay’a yöneldi, bu noktada iki şube ayrılacaktı, biri güneye ticaret başkenti Yangon’a, diğeri güneybatıya Bengal Körfezi’ndeki Kyaukphyu’ya gidiyordu. Projeler arasında, Yangon’un batısında bir taşkın yatağında 1 milyondan fazla nüfusa sahip yeni bir şehir olan Kyaukphyu’da yeni Sınır Ticaret Bölgeleri, çok sayıda yeni sanayi bölgesi, bir derin deniz limanı ve Özel Ekonomik Bölge (SEZ) ve bu çeşitli projelerin yeni demiryolları ve otoyollarla bağlantısı.
Darbeden Sonra
Şubat 2021 askeri darbesi, Myanmar ile Çin arasında yıllarca süren diplomasiyi alt üst etti. Myanmar halkı ezici bir çoğunlukla darbeyi reddetti ve ordunun Kasım 2020 seçimlerinin sonuçlarına saygı duymasını ve ülkeyi demokrasiye döndürmesini talep etti. Ordu, halkın isteklerini görmezden geldi ve Devlet İdare Şurası’nı kurdu. Ordunun uzlaşmazlığı nedeniyle Myanmar, çok çeşitli sivil, demokrasi yanlısı aktivistler, milisler, etnik silahlı gruplar ve Ulusal Birlik Hükümeti askeri yönetime direnirken iç savaşa girdi.
Aung San Suu Kyi’nin demokratik olarak seçilmiş hükümetiyle ilişkilere çok fazla yatırım yapan Çin, darbe sonrası ilk günlerde pozisyonunu korudu. Askeri darbeden iki hafta sonra, 15 Şubat’ta Çin’in Myanmar büyükelçisi mevcut siyasi durumun “kesinlikle Çin’in görmek istediği gibi olmadığını” belirtti ve Çin’in askeri darbeye karıştığı yönündeki sosyal medya söylentilerini “tamamen saçmalık” diyerek reddetti. Ancak Çin, darbeyi kınayan bir BM Güvenlik Konseyi Bildirisini engelledi ve 23 Şubat’ta Çinli bir yetkili, ordudan petrol ve doğal gaz boru hatları için ekstra güvenlik ve medyada daha iyi yer verilmesini istedi.
Myanmar ordusu darbe için Çin’in desteğini istedi, ancak önceliği Myanmar içinde kontrolü ele geçirmekti. Bürokratik mekanizma sıkı bir şekilde askeri kontrol altındayken, CMEC Ortak Komitesi’nin Myanmar halkını CMEC’e dahil etme taahhüdü Mart ayında iptal edildi.
Darbeyi takip eden aylarda Çin ile askeri cunta arasındaki ilişkiler ısındı. Haziran 2021’de Çin’in o zamanki dışişleri bakanı Wang Yi, cunta mevkidaşı ile görüştü. Ağustos ayında Çin, Myanmar donanmasına yenilenmiş bir denizaltı teslim etti. Wang’ın Nisan 2022’de Myanmar’a yaptığı ve “durum nasıl değişirse değişsin Çin’in Myanmar’ı destekleyeceğini” açıkladığı ziyareti, işlerin her zamanki gibi döndüğünün kesin işaretiydi.
Darbeden önceki on yılda Myanmar’ın liderleri, yabancı aktörlerin çıkarlarını birbirine karşı oynayarak ve diğer yatırımcıları projelere katılmaya davet ederek Pekin’in taleplerini dengeleyebilirdi. Darbe sonrası, ekonominin harap olması ve doğrudan yabancı yatırımın serbest düşüşte olmasıyla, Çin artık kartların çoğunu elinde tutuyor ve hangi projeleri ne zaman uygulayacağını kontrol edebiliyor. Myanmar ordusu ve kontrol ettiği bürokrasi büyük ölçüde aynı çizgide olmalıdır.
Çin’in büyük ölçüde kendi seçtiği projeleri uygulayabilmesiyle, onaylanan ve ilerlemekte olan projelerin ardındaki net bir model ve stratejik güdüyü ayırt etmek mümkün. Bütün bu projelerin ortak bir yanı var; hepsi Myanmar’ın coğrafi çevresinde yer almaktadır. Bu alanlar Çin’in en sakin ve/veya sınır bölgeleridir.
Projeler çok farklı hızlarda ilerlemekle birlikte derin deniz limanı, SEZ ve Kyaukphyu’daki elektrik santralini; iki sınır ticaret bölgesi (biri onaylandı, diğeri henüz planlama aşamasında); Bengal Körfezi’ndeki Ayeyarwady Bölgesi’ndeki Mee Ling Gyaing LNG terminali; ve muhtemelen Yeni Yangon Geliştirme Şehri, ancak bu planlama aşamasındadır. Duran veya durdurulan projeler arasında Muse’dan Mandalay’a giden demiryolu, ilgili yol sistemleri ve ulaşım yolları boyunca inşa edilmesi planlanan çok sayıda sanayi bölgesi yer alıyor.
Kachin Eyaletindeki Myitsone Barajı projesi, projenin resmi olarak askıya alınmasının üzerinden on yıldan fazla bir süre geçmesine rağmen hala yerinden edilmiş topluluklara zarar vermeye devam etse de sembolik olarak donmuş durumda. Darbeden hemen sonraki dönemde, baraj projesinin yeniden başlayabileceğine dair endişeler vardı. Ordunun Çin’e yönelik cazibe saldırısının bir parçası olarak, silahlı kuvvetlerin başı ve SAC lideri Kıdemli General Min Aung Hlaing, hidroelektrik enerjisinin gelecekte Myanmar’ın enerji karışımının önemli bir parçası olacağına dair keskin yorumlar yaptı. Belirsizlik devam etse de, en azından şimdiye kadar Çin’in projeyi yeniden başlatmak için herhangi bir planı yok gibi görünüyor.
Kyaukphyu, yerel etnik silahlı grup, Arakan Ordusu ve ordu arasındaki karmaşık siyasi düzenleme nedeniyle darbeden bu yana nispeten istikrarlı kaldı. Hem derin deniz limanı hem de SEZ için gerekli olan Çin destekli modüler 135 MW gaz yakıtlı enerji santrali – tamamı darbeden sonra kuruldu – geçen yılın Ekim ayında faaliyete geçti. Bu projenin tamamlanması, Çin’in yerel koşullar izin verdiği takdirde ve olduğunda CMEC projelerini tamamlamaya zorlamaya hâlâ kararlı olduğunu göstermektedir.
Kyaukphyu’daki derin deniz limanı daha yavaş da olsa ilerliyor. Tüm derin deniz limanı projesini denetleyen Çin’in devlete ait şirketi CITIC, limanın Çevresel Etki Değerlendirmesini (ÇED) üstlenmesi için bir Myanmar şirketi olan Myanmar Survey Research ile sözleşme yaptı. Bu çalışma devam ediyor. ÇED’ler Myanmar yasalarına göre gerekli olmakla birlikte, CITIC’in ilerlemeden önce bir ÇED yaptırmaya karar vermesi ilginçtir, çünkü hükümet tarafından böyle bir gereklilik olmadığı ve Kyaukphyu elektrik santrali için hiçbiri yapılmamıştır.
Vatandaşlar ve sivil toplum kuruluşları, topraklarını, çevrelerini ve geçim kaynaklarını tehdit eden bu büyük ölçekli altyapı projeleri karşısında pasif kalmadı. Ordu tarafından onaylanan herhangi bir şeye karşı çıkma riskine rağmen, halk bu projelere karşı oldukça şüpheci olmaya devam etti. Tüm topluluklar düzgün, iyi maaşlı işleri memnuniyetle karşılasalar da, bu faydaların kendilerine sağlanmayacağının ve olumsuz etkilerle baş başa kalacaklarının çok daha muhtemel olduğunu biliyorlar.
Kachin Eyaletinde köylüler, sınıra yakın Çin nadir toprak madenciliğini geri püskürttüler. Myitsone Barajı nedeniyle yerinden edilen topluluklar, projenin kesin olarak iptal edilmesini talep etmeye devam ediyor. Diğer alanlarda insanlar, kendileri ve toplulukları için daha iyi sonuçlar elde etmek amacıyla kanunu kullanmaya çalıştılar. Kyaukphyu’da topluluklar, Çinli şirketleri Maday Adası’ndaki petrol terminalinin neden olduğu çevresel zararı durdurmaya zorlamak için çevresel düzenlemeleri kullanıyor. Balıkçılar ve çiftçiler ÇED sürecine dahil oldular ve görmezden gelindiklerinde protesto ettiler.
CMEC’in Geleceği
Myanmar’ın siyasi geleceği belirsiz. Halkın meşruiyetinden yararlanan çok sayıda güç artık askeri yönetime karşı çıkıyor. Orduyu uzun süreli bir çıkmazda tutabilecekleri veya tutabilecekleri büyük ölçüde açık bir sorudur. Kısa ve orta vadede en olası sonuç, hiçbir tarafın kalıcı bir zafer kazanmadığı şiddet, baskı, ekonomik çöküş ve kaosun devam etmesidir.
Çin’in planı açık görünüyor. Vazgeçilmez oyuncu olarak kalmaya niyetli, böylece hangi siyasi güç kombinasyonu galip gelirse gelsin, Pekin’e borçlu kalacak. Çin hükümeti orduyu desteklemeye devam ederken, aynı anda ülke içindeki birçok etnik silahlı örgüt ve diğer güçlerle işbirliği yapıyor ve çalışıyor.
Çin, CMEC kapsamında Myanmar’ın çevresinde önemli bir altyapı inşa etmeye devam edecek. Ülke daha istikrarlı hale geldiğinde, bu istikrarın Myanmar halkına maliyeti ne olursa olsun, onu karayolu ve demiryolu ile birbirine bağlamak için bekleyecek.