Orta Asya ülkeleri 2000 yılından bu yana önemli sosyoekonomik ilerlemeler kaydetmiştir; ancak, ekonomik büyümelerini güçlendirmek ve bunu daha sürdürülebilir hale getirmek ve emtia ihracatına ve işçi dövizlerinin alınmasına daha az bağımlı hale getirmek için belirli zorlukların üstesinden gelmeleri gerekiyor. Bölgedeki işbirlikçi girişimler, altyapı işbirliğinin özellikle önemli olmasıyla birlikte, ekonomik büyümeyi desteklemek için önemli bir potansiyele sahiptir.
Orta Asya devletleri ekonomik olarak yerleşmiş ve geniş kapsamlı büyüme potansiyeline sahiptir. Orta Asya’nın toplam GSYİH’si 2022’de toplam 397 milyar doları buldu (bkz. Şekil A). 2000 yılından bu yana, bu 8,6 kat arttı. Bölgenin satın alma gücü paritesinde küresel GSYİH içindeki payı 1,8 kat arttı. Bölgedeki çoğu ülkede, kişi başına GSYİH, SAGP üç kat arttı. Bölgenin 79 milyonluk nüfusu, 2000 yılından bu yana 1,4 kat artarak, geniş bir satış pazarı ve genişleyen bir iş gücü havuzu oluşturmuştur. Demografik veriler, işgücünün gelecekte büyümeye devam edeceğini gösteriyor. Nüfus hareketliliği, 2000 ile 2019 arasında üç kattan fazla artarak önemli ölçüde değişti.
Şekil A. Bölgedeki Başarılar ve Yapısal Değişiklikler
Not: pkm = kişi-kilometre
Kaynak: Ulusal istatistik kurumları, IMF, UNCTAD, ADB, Dünya Bankası, Ticaret Haritasına dayalı EDB analizi.
İhracat gelirlerindeki, göçmen işçi dövizlerindeki ve doğrudan yabancı yatırımdaki artışlar, Orta Asya’da gelir artışını destekledi ve yoksulluğu azalttı. Orta Asya ülkeleri için ortalama yıllık ekonomik büyüme oranı, birçok gelişmekte olan ülkeden daha hızlı ve bir bütün olarak dünyanın iki katından daha hızlı olan yüzde 6,2 olmuştur. Bu dönemde, gelişmekte olan ülkeler ve dünya genelinde sırasıyla yüzde 5,3 ve yüzde 2,6 yıllık büyüme oranları bildirildi.
2022’de bölgenin mal dış ticareti 211,2 milyar dolara ulaştı ve 8,4 kat arttı. Orta Asya ülkeleri arasındaki karşılıklı ticaret, toplam dış ticaretlerinden bile daha hızlı büyümektedir. Karşılıklı emtia ticaretinin Orta Asya’nın toplam dış ticaretindeki payı 2014’te yüzde 6,4’ten 2022’de yüzde 10,6’ya yükseldi. Özbekistan ticaret faaliyeti, 2017’den bu yana bölgesel ticaret rakamlarına önemli bir destek sağlamıştır. Bölgesel ticaretin gelişme hızı, yatırım işbirliğini etkilemektedir. Bölge ülkeleri arasında ekonomik işbirliğinin öncelikli alanları, altyapı geliştirme ve endüstriyel işbirliğidir. Bölge içi işbirliği, endüstriyel üretimi artırmaya ve bölgenin gıda güvenliğini iyileştirmeye yardımcı olacaktır.
2021’de içe dönük DYY stoğu Orta Asya’da toplam 211,4 milyar dolar. 2000 yılından bu yana bu rakam 17 kattan fazla arttı. Bölgede DYY büyürken, hem ülkeye hem de sektöre özgü yapısı belirli zorlukları yansıtıyor. Bazı ülkelerin dışa açık olmaması, büyük ekonomik merkezlerden uzak olması ve ülkelerin dünya okyanuslarına erişimlerinin olmaması, uluslararası yatırımcıların bölge algısını etkilemeye devam ediyor. Emtia sektörlerindeki yatırımlar hariç, GSYİH’ya göre DYY’nin oranı küresel ortalamanın altındadır ve bu da bölgenin yetersiz yatırım yaptığını göstermektedir. Özellikle, DYY stokunun yaklaşık yüzde 70’i bölgenin ana yabancı yatırım alıcısı olan Kazakistan’da petrol ve gaz sektörü var. Ayrıca Çin aktif olarak yatırımlarını artırıyor. çıkarılabilen varlıklar Orta Asya ülkelerinden.
Orta Asya’da sürdürülebilir kalkınma, bölge ülkeleri arasındaki iyi ilişkilerin güçlendirilmesi ve teşvik edilmesi ve uluslararası kuruluşların ve kalkınma bankalarının bölgesel programlarının uygulanması yoluyla, dış finansmanı çekmek için dengeli bir yaklaşım gerektirir. Orta Asya ülkeleri, bölgenin ekonomik potansiyelini gerçekleştirmek için benzersiz fırsatlar sunan büyük ölçekli devlet programları uyguluyor ve büyük uluslararası girişimlere katılıyor. Dünya Bankası, Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası (EBRD), Asya Kalkınma Bankası (ADB), İslam Kalkınma Bankası (IsDB), Avrasya Kalkınma Bankası (EDB), Birleşmiş Milletler gibi uluslararası kuruluşlar tarafından sunulan bir dizi önemli program bulunmaktadır. Asya ve Pasifik için Milletler Ekonomik ve Sosyal Komisyonu (UNESCAP), Ekonomik İşbirliği Örgütü (ECO) ve Şangay İşbirliği Örgütü (SCO). Finansman aynı zamanda emtia dışı sektörlerde DYY ve yurt içi tasarruf potansiyelinin kullanılmasını gerektirecektir.
İlerlemeye rağmen, Orta Asya ülkelerinin sosyo-ekonomik gelişimini engelleyen sorunlar devam etmektedir. Emtia ihracatı ve göçmen işçi dövizleri bölge ekonomilerinde önemli bir rol oynamaya devam ediyor. Diğer önemli sorunlar arasında kurumsal ortamın kalitesi, bölgesel ulaşım ağlarındaki darboğazlar, sosyal sorunlar, makroekonomik riskler ve bölgesel ticaret ve ekonomik ilişkilerde yetersiz uyum yer almaktadır. Yapısal gelişme kısıtlamalarının kaldırılması, Orta Asya ülkeleri için de bir sorun olmaya devam ediyor. Bu faktörler, ülkelerin gelecekteki ekonomik kalkınmaları için büyük riskler haline gelebilir.
Karayla çevrili Orta Asya ülkeleri etkin yük taşıma sistemleri oluşturamazlarsa, deniz yoluyla erişimi olan ülkelerin gerisinde kalacaklardır. ortalama yüzde 20ve dünya pazarına tam olarak entegre olamamaktadır. Kara ve demiryolu altyapısının genişletilmesi ve iyileştirilmesi ve sınır geçiş prosedürlerinin uyumlu hale getirilmesi ve basitleştirilmesi gerekmektedir.
Bir diğer önemli risk ise, su kaynakları üzerindeki artan yük. Bu küresel zorluk, ülkeleri büyük ölçüde tarımsal üretime bağımlı olduğundan ve su kütlelerinin kuruması ve buzulların erimesinden kaynaklanan iklimle ilgili sorunlara karşı savunmasız olduğundan, Orta Asya bölgesi için özellikle tehlikelidir.
Bize göre, bölge devletlerinin dört temel yapısal zorluğun üstesinden gelmesi gerekiyor: denize erişimin olmaması, finans sektörünün düşük düzeyde gelişmesi, su ve enerji kompleksinin yönetiminde koordinasyon eksikliği ve iklim değişikliği (bkz. Şekil B) ).
Şekil B. Yapısal Zorluklar ve Hafifletme Araçları
Kaynak: EDB.
Orta Asya ülkeleri birlikte çalışarak yapısal kalkınma sorunlarının üstesinden gelmek için daha donanımlı hale gelecekler. Aktif ekonomik büyüme nedeniyle enerji sistemleri üzerindeki yükün artması ve ortak nehir havzaları aracılığıyla birbirine bağlanması nedeniyle, Orta Asya ülkeleri arasında su ve enerji kompleksinde işbirliğinden başka alternatif yoktur. Yeşil enerji de dahil olmak üzere su ve enerji kompleksinin koordineli gelişimi de büyüme için önemli fırsatlar sunuyor. Ulaşım altyapısını iyileştirmek ve iklimle ilgili risklerle mücadele etmek için ortak eylemler de eşit derecede önemlidir.
Su ve enerji kompleksindeki yetersiz işbirliği seviyesi yıldan yıla ekonomik zarara neden olmaktadır. Gerçekleşmemiş faydalar tahmini tarımda bölgenin toplam GSYİH’sının yüzde 0,6’sı ve enerji kompleksinde yüzde 0,9’u. Yatırım portföyünün yapısı, bölgesel çıkarları hesaba katmadığı için optimal olmaktan uzaktır. Orta Asya’nın su ve enerji kompleksiyle ilgili toplam yatırım tekliflerinin 52.8 milyar dolar olduğu tahmin ediliyor ve yatırım sermayesinin büyük kısmı üretim segmentine gidiyor. Aynı zamanda, su altyapısı tesisleri hizmet ömürlerini tüketmiş ve iyileştirme ve modernizasyona ihtiyaç duymaktadır. Orta Asya ülkeleri bol enerji kaynaklarına ve yüksek yenilenebilir enerji kaynakları potansiyeline sahiptir. Yeşil enerji mühendisliği projeleri de dahil olmak üzere enerji projelerinin uygulanması, enerji karışımının iyileştirilmesini ve daha sonraki bir aşamada elektriğin ihraç edilmesini mümkün kılacaktır.
Ulaşım altyapısı dinamik bir şekilde gelişiyor ve nüfus hareketliliği arttı. Bu alandaki çabalar son derece başarılı oldu – demiryollarının ve asfalt yolların toplam uzunluğu artıyor. Çok sayıda yeni Hazar limanı, hava alanı, ulaşım ve lojistik merkezi ve sınır geçiş noktası var. Son yıllarda hem konvansiyonel (Çin-Kazakistan-Rusya-AB) hem de Trans-Hazar Uluslararası Taşımacılık Güzergâhını kullanan konteyner transit hacminde hızlı bir artış olmuştur. Yeni demiryolu güzergahları ve konteyner hizmetleri, küresel tedarik zincirlerine daha etkin katılımı sağlayacaktır. Bölge ülkeleri transit potansiyellerinden yararlanmak için tarihi bir fırsata sahipler. Kuzey Güney ve Batı-Doğu ulaşım koridorları ve güzergâhları, bölgeye karayla çevrili ülkelerden kara bağlantılı ülkelere dönüş ve bir geçiş kavşağı olarak yeniden canlandırılması için eşsiz bir fırsat sunuyor.
Orta Asya ülkelerinin sürdürülebilir kalkınması için kendi mali sektörlerini oluşturmaları zorunlu bir koşuldur. Nüfus hala “geleneksel” tasarruf biçimlerini tercih ediyor. Ana görevler, nüfusun güven eksikliğini gidermek ve finansal hizmetlerin çeşitlendirilmiş genişlemesini sağlamaktır. Bölgesel finansal piyasalar, bölge içi kaynakları kullanma zorluğunu karşılamalıdır. Finansal hizmetlerin (bankacılık, sigortacılık, borsa) daha da geliştirilmesinin yanı sıra özel tasarrufların çekilmesi, güvenilir ekonomik büyüme kaynaklarının ortaya çıkmasına katkıda bulunacaktır.
Orta Asya, iklim değişikliğine karşı en savunmasız bölgeler arasında yer alıyor. Gıda kaynakları, su ve enerji kaynakları, iklim sorunlarına karşı özellikle hassastır ve iklim değişikliği, bölge ülkeleri için biyolojik çeşitliliğin korunması sorununu ortaya çıkarmaktadır. Çevre sorunları yaşam koşullarını kötüleştiriyor, özellikle tarımda olmak üzere ekonomik kalkınmayı engelliyor ve bölgenin yatırımcılar ve turistler için çekiciliğini azaltıyor. Bölge ekonomilerinin yeşil dönüşüme ve düşük karbonlu teknolojilere ve yeşil projelere yatırıma ihtiyacı var.
Altyapının geliştirilmesi, temel yapısal zorlukları ortaya koymaktadır. Altyapı projeleri oldukça sermaye yoğundur. Orta Asya ülkelerinin altyapılarını modernize etmeleri ve inşa etmeleri gerekiyor. Coğrafi yakınlık, daha derin altyapı işbirliğini teşvik eder ve altyapının koordineli gelişimi sinerjik faydalar yaratır ve maliyetten tasarruf etmeye yardımcı olur. Örneğin, Batı Afrika’nın ortak bir elektrik şebekesine sahip olması, daha küçük ülkelerin fayda ölçek ekonomilerinden ve büyük güç ağlarının risk azaltıcı avantajlarından.
Altyapı sektörlerindeki (ulaşım, su ve enerji kompleksi) darboğazların ortadan kaldırılması, ekonomik verimliliğin artırılmasına, ticaretin genişletilmesine ve komşu ülkelerle ekonomik ortaklığın teşvik edilmesine ve üretim ve ihracatta ürün çeşitliliğinin artırılmasına olanak sağlayacaktır. Üretim yapılarının artan tamamlayıcılığı, Orta Asya ülkeleri arasındaki karşılıklı yarara dayalı işbirliğini güçlendirecek ve dış şoklara karşı kırılganlıklarını azaltacaktır. Kurumsal ortamın geliştirilmesi, bölgedeki yapısal ekonomik dönüşümün hızlanmasını sağlayacaktır.
Dış etkenlere karşı savunmasızlık, iç büyüme faktörlerini teşvik ederek azaltılabilir. Bölgenin dönüşümü büyük ölçüde iç çabalara, özel yatırımlara ve büyük ölçekli çok taraflı programlara bağlıdır. Orta Asya, etkili bölgesel işbirliği mekanizmalarını kullanarak ve hem yerli hem de yabancı tüketicilere rekabetçi mal ve hizmetler sunan ulusal işletmeler tarafından oluşturulan değer zincirlerinin işleyişine aktif olarak dahil olarak, Avrasya’nın mali açıdan istikrarlı ve dinamik olarak gelişen bir bölgesi haline gelebilir.
Kuşkusuz Orta Asya’nın Avrasya’daki stratejik rolü, komşu ülkeler ve ekonomik ortaklar için önemi artacaktır. Yeni jeopolitik ortamda Orta Asya ülkelerinin önünde açılan fırsatlar özel bir önem kazanıyor. Açıklık, karşılıklı yarar sağlayan işbirliği ve çabaların koordinasyonu politikasını izlemek, Orta Asya ülkelerinin kalkınmalarında niteliksel bir atılım gerçekleştirmelerini sağlayacaktır.